Republika rzymska (jan 1, 509 BC – jan 1, 30 BC)

Description:

Wraz z proklamowaniem republiki znacznie urosła w siłę klasa patrycjuszy, która bardzo szybko pozbawiła Plebejuszy zarówno biernego i czynnego prawa wyborczego (ius honorum oraz ius suffragii), pozbawiono ich również prawa posiadania i nabywania ziemi (ius commercii), prawa do małżeństw z patrycjuszami (ius conubii). Bogatsi przedstawiciele plebejuszy domagali się przede wszystkim prawa do urzędów, biedota zaś za priorytet stawiała dostęp do nabywania ziemi i korzystania z ziem publicznych (ager publicus), których znacznie przybyło po podboju Lacjum.
Naciski społeczne wymusiły na senacie reformy demokratyzujące władzę - na początku V w. p.n.e. utworzono urząd Trybunów Ludowych (tribuni plebis) - pierwotnie 2, później 10 wybieranych wyłącznie z klasy plebejskiej posiadali nietykalność cielesną, a politycznie – prawo weta wszelkiej ustawy władzy, którą uznają za niezgodną z interesem ludu. Drugim elementem było spisanie prawa – XII tablic, które jasno sankcjonowały prawo cywilne i karne (ważny aspekt prawa rzymskiego - wyodrębnienie prawa cywilnego), prawa te sankcjonowały między innymi ochronę własności prywatnej, niewolnictwo i nieograniczoną władzę ojca rodziny (relikt systemu rodowego królestwa). Przełom V/IV przyniósł ustawę na wniosek trybuna Kanulejusza, zezwalająca na małżeństwa między klasami (ius Canuleia). Bogaci plebejusze upatrywali w tym furtkę do zyskania wysokich urzędów (honores). Z czasem przyznawano dalsze prawa plebejuszom: W 367 r. p.n.e. dopuszczono plebejuszów do konsulatu, na wniosek trybunów Licyniusza i Sekstiusza (leges Liciniae Sextiae), oraz innych urzędów (pretor, cenzor, itd.) w latach późniejszych, oraz pozycji kapłańskich (lex Ogulnia) w 300 r. p.n.e. W 326 r. p.n.e. znieniono niewonictwo za długi (lex Poerelia). Szczytem sukcesów plebejuszy była ustawa dyktatora Hortencjusza w 287 r. p.n.e. przyznająca uchwałom zgromadzeń plebejskich mocy ustawy (plebiscita), bez potrzeby zatwierdzenia przez senat (lex Hortensia). W efekcie bogaci plebejusze, którzy zerwali wszelkie polityczne związki z biedotą, i patrycjusze zmieszali się tworząc nową klasę najwyższą nobilitas – szlachetni. Biedota plebejska, pomimo pozornej równości z bogatymi nie mogła liczyć na realną władzę - polityka kosztuje. Posiadający niewielkie skrawki ziemi lub bezrolni mieszkańcy korzystali z innej formy wzbogacenia – karierze wojennej, która gwarantowała im emeryturę z przydziałem ziemi na nowo podbitych terenach Italii.

Podbój Italii przez Rzym (w tym organizacja zdobyczy)
Około 500 r. p.n.e. Rzym liczył ok. 30 tys mieszkańców i był największym miastem Lacjum. W 493 r. p.n.e. Rzym zawiązał z ligą latyńską sojusz na równych warównach (foedus Cassianum) przeciw Ekwom i Wolskom. Po ich podboju równym podziale ziem głównym przeciwnikiem sojuszu stała się potężna Etruria. W 396 roku Rzym odniósł spektakularny sukces zdobywając i burząc etruskie miasto Weje, co podwoiło rzymskie posiadłości. W tym samym czasie ekspansja zahamowała - do Italii przybyli Galowie, którzy w 390 roku pod przywództwem Brennusa spalili Rzym (następne zdobycie miasta nastąpi po 800 latach). Zniszczenie miasta było głównym motorem reform i ustępstw patrycjuszy względem plebsu, który stanowił większość piechoty Rzymu. Połowa IV wieku to wojny z Samnitami w górach środkowego Apeninu, którzy zagarnęli bogatą Kampanię (okolice Neapolu) i takie miasta jak Kapua i Kyme, które były jednymi z najbogatszych rejonów półwyspu. Wojny samnickie zachwiały sojuszem z Latynami, którzy wszczęli i przegrali, a większość ich ziem wcielono bezpośrednio do republiki, a resztę zwasalizowano (338 r. p.n.e.).

Społeczeństwo rzymskie w okresie republiki

Wraz z podbojami Italii zmieniało się społeczeństwo rzymskie. Tradycyjnie oparte na drobnych wolnych rolnikach i systemie współistnienia dóbr prywatnych i ziem publicznych (ager publicus). Poszerzanie własnego areału opierało się przede wszystkim na zajmowanie ziem publicznych (occupatio), zagospodarowanie takich ziem wymagało dużych inwestycji, na co mogli sobie pozwolić tylko nobile (as usual...). Tworzył się w ten sposób coraz większe gospodarstwa, gdzie zaczęto zatrudniać (na warunkach patron-klient) wolnych rolników, ale i zaczęto wykorzystywać pracę niewolniczą, która w III w. była nadal niewielka. Wolni rolnicy posiadali dużą pozycję polityczną w ramach zgromadzenia tribus. Ważną postacią chroniącą drobnych chłopów był trybun, później konsul i cenzor – Gajusz Flaminiusz, który ku niechęci senatu wspierał dystrybucję nowych ziem drobnym chłopom zamiast sprzedawać nobilom. Duopol drobnorolni plebejusze - możni nobile przerwało dopiero pojawienie się u schyłku III wieku nowej klasy kupiecko-bankowej - ekwitów, majętnych przedstawicieli plebejuszy (w przeciwieństwie do plebejuszy, którzy wżeniając się w patrycjuszy stworzyli klasę nobili, ekwici nie budowali swojej pozycji na pochodzeniu, a na majątku. Rzym przed III w. p.n.e. nie posiadał klasy rzemieślniczo-kupieckiej, ba nie posiadał pieniądza. Waluta pojawiła się po zwiększeniu kontaktów Grekami, kiedy zaczęto używać greckich drachm, później zamawiali monety w Kapui (warte 2 drachmy – didrachmy). Dopiero w 214 p.n.e. zaczęto bić rzymskie denary. Brak silnej egalitarnej klasy kupieckiej, na której oparte były systemy greckich poleis mógł być ważnym czynnikiem, dlaczego w Rzymie nigdy nie powołano demokracji.
PROLETARIAT - Wraz z podbojami (szczególnie po wojnach punickich) Rzym-miasto bardzo się rozrastał. A wraz z przejmowaniem ziemi przez nobili pojawiła się liczna grupa zbankrutowanych rolników, którzy masowo emigrowali do stolicy. Tak powstał proletariat (protetarii), który utrzymał się z prac dorywczych i klientelizmu na rzecz nobili. Za miskę zupy zostawali głosem na komicjach w kieszeni danego nobila. W przeciwieństwie do wolnych chłopów zajętych pracą, proletariusze mieli czas angażować się w życie polityczne. Byli również proletariusze przedsiębiorczy - rzemieślnicy, sklepikarze, niektórzy nawet majętni, lekarze, architekci, prawnicy. Rzemieślnicy i kupcy chętnie organizowali się w stowarzyszenia i gildie, które dotyczyły nie tylko sfery zawodowej, ale i prywatnej (wspólne biesiady, pogrzeby na koszt gildii, wspólne ceremonie religijne). Silny klientelizm i rozwarstwienie nawet najniższego z wolnych stanów nigdy nie pozwoliły powstać oddolnemu ruchowi demokratycznemu, a choć liczebnie potężna ta grupa społeczna politycznie ograniczała się w większości do elektoratu na usługach nobili (big city life).
EKWICI – Po wojnach punickich rozkwitnął handel morski Rzymu. Zrodziła się nowa grupa społeczna, która wzbogaciła się pierwotnie na zaopatrzeniu armii. Ekwici, pod względem wyborczym, finansowym i wojskowym byli równi z nobilami. Razem z nimi należeli do najwyższych z centurii jazdy (equites). Ekwici zajmowali się głównie handlem na masową skalę, handel detaliczny pozostawiając plebejuszom. Głównym źródłem ich dochodów były przede wszystkim pośrednictwo w zbieraniu podatków - aparat rzymski nie posiadał tylu urzędników by skutecznie zbierać podatki z prowincji, dlatego zatrudniali firmy ekwitów, które zdzierały z lokalsów wszystko, jako procent od zysków. Ekwici często zrzeszeni w spółki handlowe czy kluby dążyli do monopolizacji sektorów bankowego i handlu dalekomorskiego. W 220 p.n.e. przeforsowali ustawę Kwintusa Klaudiusza (lex Claudia) zabraniający nobilom senackim posiadania statków handlowych. Formalne wyodrębnienie stanu ekwitów to końcówka II w. p.n.e. - ustawa o zwrocie konia (lex reddendorum equorum) rozdzielała formalnie wymieszane klasy ekwitów i nobili – nobile w centuriach ekwickich musieli z nich wystąpić, natomiast ekwici pełniący wysokie urzędy musieli zrzecz się swojego atrybutu – konia darowanego mu przez państwo.

NOBILE – absurdalnie bogata i najbardziej uprzywilejowana grupa społeczna. Powstała z połączenia tradycyjnych rodów patrycjuszowskich z bogatymi plebejuszami w pierwszych latach republiki. Na przełomie III i II wieku p.n.e. wypracowali sobie monopol na władzę i urzędy. Ekonomicznie opierali się na zdobyczach wojennych i rozrastających się gospodarstwach rolnych (latyfundiach) opartych na niewolniczej pracy, które tworzyli poprzez wykup biednych sąsiadów lub przemocą. Najważniejszym celem nobili było posiadanie jak najwięcej pieniędzy i władzy, w tym celu często zawierano strategiczne mariaże i sojusze jednoczące potężne rody zwiększając ich wpływy. Wraz z nowymi prowincjami pojawiły się nowe wysokie stanowiska namiestników, przypadające wyłącznie byłym konsulom, co zaogniło rywalizację tych rodów o władzę polityczną. Posada namiestnika prowincji wiązała się z gigantycznymi subsydiami państwowymi na cele reprezentacyjne (ornatio provinciae) oraz możliwości legalnego wyzysku prowincji. Styl życia nobilów opierał się na utrzymywaniu blichtru i renowy swojego nazwiska poprzez urządzanie uczt czy finansowanie projektów budowlanych na swój koszt. Szlachta nie pracuje. Nobile w dużej mierze przyczynili się do rozprzestrzenienia kultury helleńskiej w Rzymie, której byli mecenasami. Rezydencje nobili w Rzymie i na wsi budowane były w stylu greckim, udekorowane greckimi rzeźbami a na ucztach podawano greckie wina. Zmieniała się również moralność i obyczajność nobili, którzy odchodzili od surowych rygorów rzymskiego wychowania przepełnionego honorem i wstrzemięźliwością, na rzecz poszerzania wygód i kierowania się w stronę hedonizmu.

• Organizacja i zalety bojowe armii rzymskiej
Wojsko rzymskie opierało się na poborze wszystkich mężczyzn w wieku 17-46, których roczny przychód stanowił minimum 12 500 asów - żołnierz miał za zadanie uposażyć się sam, a pierwotnie żołd nie był wypłacany. Konnicę stanowili więc najbogatsi mieszkańcy, głównie nobile i późniejszy ekwici. Wraz z coraz częstszymi wojnami państwo zaczęło wypłacać żołd (stipendium).
Podstawę armii stawiła piechota zarówno ciężka jak i lekka. Podstawową jednostką był legion liczący 4500 żołnierzy (3000 ciężkozbrojnych, 1200 lekkiej piechoty (velites) i 300 konnych). Legion dzielił się na 30 manipułów, a każdy z nich na 2 centurie.
Ciężka piechota ustawia się w trzech rzędach w zależności od wieku i doświadczenia. Pierwszy rząd (hastati) stanowili nowicjusze, drugi starsi żołnierze (principes), zaś trzeci (triarii) doświadczeni weterani. Jazda dzieliła się na 30-osobowe oddziały (turmae) w każdym z legionów. Podstawowym uzbrojeniem legionisty był krótki miecz, tarcza, włócznia (hasta) lub oszczep (pilum). Walkę rozpoczynała lekka piechota miotająca oszczepami i kamieniami we wroga. Następnie do walki wchodziła ciężka piechota rzucająca włócznią w tarczę przeciwnika sciągając ją w dół i odsłaniając wroga, co inicjowało walkę wręcz. Największy ciężar walk opierał się na najmłodszych legionistach (hastati), tylko w ostateczności sięgano do trzeciej linii.
Dowództwo nad armią sprawowali przede wszystkim konsulowie, których wspierali legaci (legati) i trybunowi wojskowi (tribuni militum). Wszyscy wysocy oficerowie wywodzili się z nobili. Oficierowie niżsi - centurioni (dowodzący centurią) pochodzili z armii drogą awansu i zasług. Armie dowodzone przez konsulów liczyły minimum 2 legiony + ok. 5000 wojsk sprzymierzonych (auxilia) do każdego legionu. W przypadku armii dowodzonej przez 2ch konsulów, sprawowali oni dowodzenie na zmianę. Rzym po podboju Italii był w stanie wystawić 500tys wojsk (legiony + auxilia), z siłą tą nie mogła równać się żadna armia śródziemnomorska.

• Wierzenia religijne Rzymian

Religia Rzymian ściśle związana była z państwem i władzą polityczną. Bogowie rzymscy nie przyjmowali form cielesnych, osobowych i często nie była określona płeć bóstwa. Cześć oddawano im na łonie natury, dopiero Etruskowie wprowadzili pierwsze świątynie - Jowisz Kapitoliński (509 p.n.e.). Religia rzymska była bardzo praktyczna i istniała niezliczona liczba bogów patronujących konkretnym czynnościom jak np. Nawożenie, sadzenie, wzrost ziaren, ochrona przez szkodnikami, zbiory - każda z tych czynności miała swojego boga. Bóstwa osobowe pojawiły się w Rzymie pod wpływem Etrusków (Jowisz, Junona, Minerwa), a później Greków (Apollo, Herakles). Ważnym bóstwem był Mars, bóg wojny oraz Janus – oryginalny bóg latyński patronujący początkom i przejściom, dlatego oddawano w jego opiece mosty i bramy. A jego drzwi jego rzymskiej świątyni otwierano tylko w czasie wojny, a zamykano w czasie pokoju. Westa jako patronka domowego ogniska była również istotna, a dziewicze westalki z najznamienitszych rodów pilnowały jej wiecznego ognia.
Religia rzymska posiadała bardzo rozwinięte rytuały, długie ceremonie, a ważną rolę odgrywały wróżby - z lotu ptaków (auspicia) czy wnętrzności zwierząt (haruspicia). Odczytywaniem tych wróżb zajmowali się urzędnicy posiadający imperium, a więc konsulowie, pretorzy, dyktatorzy. Pozycja religii była bardzo duża a wszelkie tabu i omeny kierowały życiem politycznym jak i codziennym Rzymian. Ogólnie religia rzymska była bardzo praktyczna i polegała na wymianie ofiara za przysługę z bogami.

Added to timeline:

Date: