Potentzia Handiak (nov 16, 1870 – jul 16, 1914)

Description:

Europako estatu liberal demokratikoak
XIX.mendean industrializatu ziren herrialde gehienetan, sistema politiko liberal demokratikoak sendotu ziren. Herrialde horietatik, hiru potentzia nabarmendu ziren: Britania Handia, Frantzia eta Alemania.

Britania Handia, monarkia liberala:
Britania Handia monarkia liberalaren eredu izan zen Viktoria I.a erreginaren agintaldi luzean (1837-1901) Herrialdearen sistema politikoaren oinarria bi alderdi handiren txandakatzea zen: toryak (kontserbadoreak) eta whigak (liberalak). 1890ean langileek Alderdi Laborista sortu berriaren alde egin zuten.

Hainbat legeren bitartez, Britania Handiko gizartea demokratizatuz joan zen:
Hezkuntza doakoa eta derrigorrezkoa 5-13 urte bitartean.
Meategietako ordutegia 8 ordura murriztea.
Zahartzaro- eta langabezia- aseguruak ezartzeko batzordeak sortu.

Frantzia, II. Inperiotik III. Errepublikara
Luis Napoleon Bonaparte II. Errepublikako presidente hautatu zuten 1848, eta estatu-kolpea eman zuen 1851an. Horrela Frantziako II. Inperioa aldarrikatu zuen. Gizarte-desoreken eta baskatasun-gabeziaren ondorioz II. Inperioko erregimenak oposizio handia izan zuen. Horrela, Prusiari ere gerra deklaratu zion. Baina gerra horretan Sedango Guduan (1870) porrota izan zuen. Beraz, Napoleon III.a tronutik kendu eta errepublika aldarrikatu zuten. Hortaz, Europako potentzia handietatik, Frantzia zen errepublika sistema politikotzat zuen estatu bakarra; honek, bi ganbera legegile zituen: Asanblea eta Senatua, baita botere gutxiko presidente hautatu bat ere. Hauek demokratizazio politikoa bultzatu zuten:
Askatasun publikoa berrezarri.
Sufragio unibertsala.
Alkateak hautatzeko prozesuak arautu.
Langile-sindikatuak legeztatu.

Bismarcken Alemania
1870ean, Alemaniak estatu berria eratzeari ekin zion, eta potentzia handi bihurtu zen. Helburu hauek zituen: Europako politika gidatzea eta bere boterea eta eragina kontzinentean hedatzea.
Alemania Bismarcken eta Gilen I.aren ideien inguruan eratu zen. 1871an ezarritako konstituzioa oso autoritarioa zen:
Gizonezkoen sufragio unibertsala, baina soilik behe ganbera hautatzeko.
Indar politiko nagusiak kontserbadoreak ziren (Prusiaren espiritu zaharraren ordezkariak.
Hala ere, Alemaniako Langileen Alderdi Sozialdemokrata gero eta indar handiagoa hartuz joan zen langileen artean. Baina, iraultzarik ez pizteko Bismarckek klase herritarren aldeko zenbait gizarte-erreforma egin zituen.
Gaixotasunerako eta laneko istripuetarako aseguruei buruzko legeak.
Pentsioei buruzkoak.
...
Beraz, Alemania erreforma demokratikoak egitearen eredu izan zen.

Austria-Hungaria, Inperio Autoritarioa:
1848ko iraultzaren ondore, Austriako Inperioan monarkia autoritarioa sendotu zen. Frantzisko Josef enperadorea Hungariako errege bihurtu zen 1867tik aurrera, bi monarkiaren errege izanik: Austria-Hungaria (monarkia duala)
Enperadoreak kanpo-arazoetarako ministroak izendatu zituen. Baina erresuma bakoitzak bere gobernu, parlamentu eta hauteskunde-lege zituen.
Austrian:
Askatasun publikoa
Gizonezkoek sufragio bidez hautatutako parlamentua.
Hungarian:
Sistema murriztailea.
Hungariar nobleek botere legegilea eta betearazlea kontrolatzen zituzten.
Hungariako sistema politikoa ez zetorren bat inguruko eskualdeetako ekonomiarekin. (Eskualde horietan Industrializazioa eman baitzen). Vienak, adibidez, bi milioi biztanletik gora zituen 1910ean eta Europako hirugarren hiri handiena zen. Beraz, langile-mugimenduak geroz eta indar gehiago hartzen hasi ziren. Horregaitik, XIX. mendearen amaieran eta XX.mendearen hasieran talde demokratek eta sozialistek ahaleginak egin zituzten Habsburgoko etxekoen monarkia autoritarioa kentzeko eta demokrazioa ezartzeko.

Tsarren Errusia
Lurralde erraldoia
XIX.mendearen amaieran, Errusiako Inperioa boteretsua zen; Ia 22milioi kilometru karratu azalerako lurralde erraldoia hartzen zuen Errusiak.

Tsarren autokrazia
Errusia Inperio handi tradizionala zen XIX.mendearen amaieran, monarkia absolutua zuen: tsarrak botere autokratikoa zuen, jainkoak emana.
Boterea baliatzeko tsarrak lau erakunde zituen: administrazio erraldoia eta botere handiko burokrazia, nobleziak gidatutako armada, eta eliza ortodoxoa (eragin handia zuen biztanleengan)

Gizarte tradizionala
Errusian, botere handiko aristokrazia zegoen. Europako beste herrialdeetan baino nabarmenagoa zen herri xehearen miseria eta boteretsuen aberastasuna.
Alexandro II.a tsarrak, tronua bereganatzean, hainbat erreforma ekarri zituen.

Alexandro II.aren erreformak
Alexandro II.aren erreformarik garrantzitsuen mirabetzaren abolizioa (1861) izan zen. Baina, nekazari asko haserretu egin ziren, hauek, lurrak erosteko aukera izan arren, dirurik ez zutelako.
Gainera, industrializazioa eta trenbidea eraikitzea bultzatu zituen. Atzerriko inbertsioei esker industrializazio-prozesu bizkorra izan zen Errusiako hainbat eremutan.
Iraultzaileek Alexandro II.a erail egin zuten eta, ondorioz, erreformak gelditu ziren autoritarismo tradizionala berriro ere nagusituz. Egoera horretan, talde iraultzaileak (anarkismoa, marxismoa etab) sakon indartu ziren nekazarien eta proletarioen artean.

Europatik kanpoko potentziak: Estatu Batuak eta Japonia
Amerikako Estatu Batuen hedapena:
Ingalaterraren Ipar Amerikako hamahiru koloniek independentzia aldarrikatu zuten 1776an eta nazio berri baten parte bihurtu ziren. 1840-50etik aurrera Europako emigratzaileak lan-aukeren eta lurren bila joan ziren nazio berrira.
Kolonoak ekialdetik mendebalderantz hedatu ziren. Mendebalderanzko hedapenean, gerrak izan ziren indioekin. Gerra horietan hainbat indio hil zituzten eta mende amaierarako, nazio indio ia guztiak inbadituta zeuden.
Iparraldearen eta hegoaldearen arteko gatazkak
Iparraldeko eta hegoaldeko estatuen artean zatiketa zegoen. Hegoaldekoek nekazaritzan eta esklabotzan oinarritutako ekonomia nahi zuten. Iparraldekoak, aldiz, kapitalismo industriala ezarri eta esklabotza indargabetu nahi zuten.
Zatiketa honek, nola ez, gerra zibil odoltsu eta luzea ekarri zuen Sezesio Gerra (1861-1865). Iparraldea izan zen garaile. Eta hauek esklaborik gabeko gizarte industriala eta erabat kapitalista ezarri zuten.
Goraldi ekonomiko geldiezin honek AEB potentzia handi bihurtzea eragin zuen. AEBen egitura politikoak berritu ziren eta bi alderdi handi sendotu ziren: errepublikanoa eta demokrata.

Japoniaren modernizazioa
1850.urte aldera, Japonia inperio feudal bat zen. Enperadorea jainkotzat zuten, baina ez zuen inolako botererik. XIX. mendeko bigarren erdian, estatubatuarrak eta europarrak iritsi ziren Japoniara eta abusuzko merkataritza-hitzarmenak sinatzera behartu zuten.
Politikan, 1890ean Alemaniako konstituzioan oinarritutako konstituzioa onetsi zen, baina enperadorearen esku geratu ziren botere guztiak.
Gutxinaka-gutxinaka Japonia ere potentzia-industrial bihurtu zen.

Added to timeline:

Date: