Lehen Mundu Gerra (feb 6, 1914 – oct 6, 1918)
Description:
Lehen mundu gerra
1914 eta 1918. urteen artean hasi zen, bere dimentsio eta bortizkeriarengaitik, aurreko borroken antzekotasunik izan ez zuen gerra gogorra.
Lehen mundu gerraren arrazoi nagusiak hurrengo hauek izan ziren:
Europako estatuen arteko lehiek; ekonomiarekin eta lurraldearekin lotuta.
Europan 1914 aurretik hedaturiko nazionalismo erradikala.
1914ko ekainaren 28an Bosniar iraultzaile gazte batek Austria-Hungaria ko Francisco Fernando artxidukea erail zuen.
Lehenengo faktore biek gerrarako giroa sortu zuten, baina, azken ekintza izan zen gerra hasteko txinparta.
Istilu nagusiak eta Aliantzak:
Lehen mundu gerraren aurretik tentsio handia zegoen Europako potentzien artean.
Frantziaren eta Alemaniaren arteko lurralde-gatazkak. 1970eko gerraren ondoren Frantziak Lorrena eta Alsazia galdu baitzituen.
Austriaren eta Errusiaren arteko liskarrak; Balkanetan zituzten interes kontrajarriak.
Alemaniaren eta Erresuma Batuaren arteko gatazka ekonomiko garrantzitsuak ere bazeuden.
Beraz, gerraren hurbilketa ikusita, Europako gobernariak aliatuak bilatzen hasi ziren. Horrela bi aliantza-sistema antolatu ziren.
Aliantza Hirukoitza: Alemania, Austria-Hungaria eta Italiak sinatu zuten.
Entente Hirukoitza: 1891an Bismarck kargutik kendu zutenean, Frantziak Entente Cordiale zeritzon ituna sinatu zuen Erresuma Batuarekin (1904an), geroako (1907an) Errusia ere bertan sartu zen.
Gerraren garapena:
Mugimendu-gerra (1914)
Lehenengo fase honetan Alemania Frantzia garaitzen eta Errusiako armada suntsitzen saiatu zen, etsaiak harritzeko mugimendu azkarretan oinarrituriko estrategia erabiliz (horregatik fasearen izena). Schlieffen jeneralaren planaren bitartez. Alemaniak Belgikako neultraltasuna errespetatu barik, hau inbaditu zuen, iparraldetik Parisen sartzeko helburuarekin, eta modu honetan frantsesak ustekabean harrapatuz. Izan ere frantsesak Alsazia eta Lorena berreskuratzen saiatuko zirela aurreikusten zuten alemaniarrek. Hala ere, hilabete gutxi batzutan, Joffre mariskalak, Frantziako armada berrantolatu, eta alemanak geldiaraztea lortu zuen Marneko Guduan (1914ko iraila)ibaiako frantsesen ofentsibari aurre egin eta alemaniarrek tropak erretiratu behar izan zituzten, Schlieffen planaren porrota agerian geratuz.
Lubaki-gerra (1915-1916)
1914ko azaroan, fronteak ez atzera ez aurrera geratu ziren. Mendebaldean, lubaki- edo posizioa-gerra hasi zen: armadak lubaki bidez babesten ziren, etsaien aurrerapena eragozteko.
Turkia eta Bulgaria gatazkan sartu ziren eta gatazka Balkanetara zabaldu zen. Italiak aliatuen alde esku-hartzean, beste fronte bat ireki zitzaion Austria-Hungariako Inperioari. Gerrak mundu osoa hartu zuen.
1916ko otsailean, Alemanak frantziarren frontea hausten saiatu ziren Frantziako iparraldean, eta Verdungo Gudua hasi zuten (4 hilabete iraun zuen). Frantziarrek lubakietan eustea lortu zuten. Uztailean, aliatuak Somme ibaian eraso egiten saiatu ziren, baina porrot egin zuten.
Gerra itsasoetara ere zabaldu zen, eta Jutlandiako Gudua (1916 maiatza) ere eman zen.
1917ko krisia
1917an gerraren norabidea aldatu zuten bi gertaera garrantzitsu egon ziren:
Estatu Batuen sarrera gatazkan Ententearen alde: aliatuen aldeko ekonomi, material eta gizon desorekak alemaniar gudarosteek harturiko lurraldeak uzten has zitezen egin zuen. Aliatuek Marneko bigarren batailan, Aisnen eta Amiensen irabazi zuten.
Iraultza boltxebikea Errusian: Errusiak barne krisi larria zuen arren, armistizio errusiar-alemaniarra ez da gauzatzen 1918rarte. Alemaniar kontraerasoak Brest-Litovskeko bakea eragiten du, honen bidez, Errusia gerratik irten eta Finlandia, Polonia, Estonia, Letonia eta Lituania galtzen ditu beste lurralde batzuen artean.
Bake-itunak:
Fronteen gainbeherak eta inperioen barne egoera larriak, Aliantza Hirukoitza gerrarekin jarraitzeak zentzurik ez zuela jabetu zen.
1919ko ekainean, borrokak amaitu eta urte erdi geroago, Versailleseko bake-itunak sinatzen dira, hurrengo eraginak dituelarik:
Irabazleentzat:
Ingalaterra eta Frantzia indartuak ateratzen dira beraien inperio kolonialisten paperean. Nazioarteko inguruan bi erraldoi berri agertzen dira: Estatu Batuak eta Sobietar Batasuna.
Europa bake-akordioen ondoren.
Galtzaileentzat:
Alemania: gerra kalte-ordain izugarriak ordaindu behar ditu; lurralde nazionala galtzen du Frantzia eta Poloniaren mesedetan; Ingalaterra eta Frantziaren eskutara pasatzen diren koloniak ematen ditu; Sarreren desmilitartzea eta armadaren txikiaraztea gauzatzen da.
Austria-Hungaria: Inperioaren banatzea suposatzen du. Austria, Hungaria eta Txekoslovakia Estatu berri bezala azaltzen dira; Eslovenia, Kroazia eta Bosnia Serbia eta Montenegrorekin bat egiten dute Jugoslavia osatzeko; Errumaniak, Poloniak eta Italiak lurralde kontzesioak eskuratzen dituzte.
Otomandar Inperioa: Inperioaren desagerpena. Turkia nazio independente bilakatzen da. Gainerako bere jabetzak ingeles eta frantziar eskutara pasatzen dira.
Added to timeline:
Historia (Batx 1)
Date:
