apr 25, 1919 - Lehen Mundu Gerraren herentzia
Description:
Oparotasuna, krisia eta depresioa:
Gatazken ondorio ekonomikoak
Gerrak ondorio larriak eragin zituen munduko ekonomian; ondorio kaltegarriak jasan zituzten Europako biztanleek,azpiegiturek eta nekazaritza- eta industria-produkzioak.
30 milioi biktima inguru eragin zituen gerrak;halaber, Europako produkzio-ekipamenduen hamarren bat suntsituta gelditu zen.
Gerraren ondorioz, egonkortasun finantzarioa amaitu zen, zorpetuta gelditu baitziren. Gainera, diru-paperaren jaulkipenak inflazio handia eragin zuen.
Alemaniak, Erresuma Batuari eta Frantziari kalte-ordainak ere ordaindu behar zizkion. Zorraren arazoa herrialdeen arteko eztabaidagai etengabea izan zen.
Gerra-ordainak
Versaillesko Itunean Alemaniari ezarri zitzaizkion baldintzek Alemaniaren susperraldi ekonomikoa baldintzatu zuten neurri handi batean.
Hasieratik ikusi zen Alemaniari ezinezkoa egingo zitzaiola gerra-ordainei aurre egitea. 1923.urtean, Ruhr eskualdea okupatu zuen Frantziak, hitzartutako ordaina zihurtatzeko.Okupazioaren ondorioz, Alemaniak bere industria-zona handiena galdu zuen.
Beraz, Alemaniako ekonomia desegin egin zen.Gerra-ordaina betearazteak ondorio politiko garrantzitsuak izan zituen. Gertakizun horiek, nazionalismo erradikalaren goraldia eragin zuten.
Aliatuen arteko zorrak
Aliatuek maileguak esaktu behar izan zizkieten AEBri, gerra gastuak finantzatzeko.Hori dela eta, AEB herrialde aliatu horien hartzekodun nagusi bihurtu zen.
Kalte-ordainak jasotzeko zailtasunak eta Alemaniako ekonomiaren hondamenak baldintzak malguarazi zituen. 1924an, Dawes Plana onartu zen. Plan horren arabera, Alemaniaren ordainketak zatikatu egin behar ziren.
Amerikako Estatu Batuen hegemonia.
AEBren nagusitasuna azkartu egin zen, eta 1920ko hamarkadan, munduko potentzia ekonomiko nagusia bihurtu zen.AEBren ekonomiaren lehiakortasun-mailak munduko lehen ekoizle eta espotartzaile bihurtu zuen AEB. Horrek guztiak, superabita sortu zuen AEBko balantza komertzialean.
Hori dela eta, dolarrak aurre hartu zion libera esterinari truke-diru gisa.
Aldi berean, AEBko bankuek kapital itzelak zituzten, eta, horren ondorioz, AEB bihurtu zen epe luzeko mailegu-sistema bati eusteko gai zen plaza finantzario bakarra. Horrela bihurtu zen AEB munduko inbertitzaile nagusi.
1920ko hamarkadako urte zoriontsuak AEBn
Oparotasun estatubatuarra
AEBko ekonomiaren nazioarteko hedapen handiarekin batera, barne-eskariaren hakundeak oparotasun-aldi bat eragin zuen. Produktibitatearen hobekuntza eta produkzio-kostuen murrizketa nahiz produktu berriak izan ziren hazkunde ekonomiko horren oinarriak
Produktu berrien erabilpena hedatu zen gizartean; autoa adibidez.
Ordurako existitzen ziren hainbat sektore industrialen garapena bultzatu zuen automobil-industriak, bai eta zenbait sektore berriena ere (errepideak, esaterako)
Eraikuntza izan zen hedapenaren beste motorra; honen bidez, lanpostu asko sortu baitziren. Hirien hazkunde handiaren ondorioz, hiriak hedatu egin ziren eta lan-auzo berriak sortu ziren.
Askoren ustez, oparotasun iraunkorreko aldi batean sartu ziren Amerikako Estatu Batuak.
Desoreka eta berdintasun eza
Oparotasun-aldi horretako irabaziak ez ziren berdin banatu biztanleen artean. Bestealde, industria tradizionalak (ohialgintza, ikatza…) krisialsi batean murgindu ziren, eta industria horietako langileak, hirigubetara joan behar izan zuten beste mota bateko lanen bila.
Gainera, ekoizpena handitzeko, nekazariak zorpetu egin ziren gerran, eta diru-sarrera gutxiago eskuratzen zituzten esportazioak gutxitzearen eta prezioak jaistearen ondorioz. Horrek guztiak milioika nekazariren hondamendia eragin zuen.
Burtsa-sukarra
Urte gutxiren buruan, gainprodukzioa azaro bihurtzen hasi zen AEBko ekonomiarentzat. Enpresen salmentek handitzeari utzi zioten; ondorioz, burtsako akzioak erostera zuzendu ziren irabazien zati handi bat.
Hala eta guztiz ere, akzioen balioaren gorakadak burbuila espekulatibo bat eragin zuen, eta akzioen prezioak gora egin zuen.
Horrez gain, hainbat inbertitzaile txiki zorpetu egin ziren burtsan inbertitzeko, akzioen zati bat salduz kredituak ordainduko zituzten ustean.
1929ko kraka
Kotizazioak mugarik gabe ezin zirela igo ikusita, beren akzioak salmentan jartzen hasi ziren zenbait inbertsore. Titulu-eskaintza masiboaren ndorioz, kotizazioak jaisten hasi ziren. Ondorioz, gehiago handitu zen salmentako akzio-kopurua.
New Yorken burtsaren kraka izan zen. Gertakari hartatik aurrera, dirua irabazteko ahalik azkarren erosteko euforia atzean utzi, eta, ahalik gutxien galtzeko, akzioak azkar saltzeko beharra na
gusitu zen.
Salmenta-olde handiena urriaren 29an gertatu zen, ·Astearte Beltza· izeneko eguenean. Bankuak maileguen ordainketak eskatzen gasi zirenean, akzioak edozein preziotan saltzera bultza zituzten inbertitzaieak.
Depresio handia
Burtsaren krisialditik krisialdi orokorrera
Aurrekaririk gabeko depresioa eragin zuen New Yorkeko burtsak behera jo izanak.
Lehenik, industria-gainprodukzioa; izan ere, hainbat industria-jardueraren adierazlek erakusten zuten hazkundea dezaleratu egin zela.
Bigarrenik, burtsaren gainbeheraren ondorioz gertatutako likideziaren krisia. Zorpetze-kate bat sortu zen. Horrez gainera, likidezia-beharrak inbertitzaileak Europatik aterateza behartu zituen. Halaber, prezioen jaitsiera eragin zuen ekoitzitako produktuak edozein preziotan saltzeko beharrak.
Hirugarrenik, ibertitzaileen aberastasunaren murriztapenak eragindako kontsumoaren beherakada, erosleen erosteko ahalmena txikiagotzea eta langabeziaren beldur zeuden.
Nekazaritzaren krisia izan zen beste ondorio bat. Kontsumorik ez zegoenez, ez zen produzitzen; ondorioz, langabezia handitu zen.
Bankuen porrotak eta industriaren atzeraldia.
Hilabete gutxietan, ekonomiaren sektore guztietara zabaldu zen burtsaren krisia.Banku- sistema izan zen krisiaren eraginak jasan zituen lehenetakoa. Alde batetik, beren maileguei aurre egin ezinik geratu ziren zordunak, burtsaren porrotaren ondorioz. Bestetik, maileguen berme gisa akzioak onartu zituzten banku gehienetan.
Azpikontsumoak, ibertsioen beherakadak eta banku-kredituen gabeziak eragin zuten industria-krisia. Langabeziaren hazkunde handia eragin zuen industria-jardueren beherakadak.
Egoerak hobera egiteko zantzurik ez zegoenez, enpresariek ez zuten inbertitzen, eta horren ondorioz, ez zen lanik sortzen.
Krisialditik ateratzeko proposamenak
Roosevelten New Deal-a
1933.urtetik aurrera, krisialdi ekonomikoa eta krisialdiak gizartean eragindako kalteak konpontzeko, New Deal izeneko politika berria jarri zuen martxan Franklin D.Roosevelt AEBko presidenteak. Honek, esku-hartze publikoaren alde egin zuen. Hauek izan ziren jardunbide nagusiak:
Works Progress Administration
National Recovery Administration
Nekazaritzaren Aldaketaren legea
Hipoteken ordainketei aurre egiteko diru-laguntzak
Lan-harremanen lege berria
Langabezia-aseguru bat
Beste alde batetik, bankuen gaineko estatuaren kontro zorrotza ezarri zen. Akzioen jaulkipenak ikuskatzeko eta burtsa-merkatuaren jarduna zaintzeko, truke-eta balore- batzorde bat sortu zen.
New Dealaren emaitzak
Hainbat enpresaburuk eta alderdi errepublikanok ez zuten ondo ikusi proposamen hau.
Gaur egun, oraindik eztabaidan dago New Dealarn benetako eragina. Nahiz eta ekonomia egonkortasuna lortu, ez zen hazkunde-aldi bat sortzeko gai izan.
Proposamen keynesiarra
John Maynard Keynes ekonomilari inglesaren ustez, eskariaren gabezia eta inbertsioaren gainbehera ziren arazo nagusienak. Ekonomia suspertzeko egin behar zena:
Gastu publikoa handitzea
Kontsumoa berrindartzea
Inbertsio pribatua areagotzea
Estatuak gastu publikoak handituz, enplegua hazaraziko zuen, eta, enpleua haztearen ondorioz, kontsumoa eta eskaria ere hasiko ziren.
Eskaria sustatzeko, langileen soldatak igotzea eta presio fiskala murriztea proposatzen zuen. Inbertsioa estimulatzeko, aurreztea ,zerga bidez zigortzea eta interesak jaistea defendatzen zuen.
Added to timeline:
Historia (Batx 1)
Date:
